Haricîlik, İslam'ın erken dönemlerinde ortaya çıkan, Sünnîlik ve Şiîlikten farklı bir mezhep olarak bilinir. Haricîler, özellikle Ali ve Muaviye arasındaki çatışmada, Ali’nin liderliğini reddetmiş ve İslam toplumunda radikal bir tutum sergileyerek bağımsız bir hareket olarak gelişmişlerdir. Haricîlik, özellikle halifelik ve toplumsal düzen konularında katı görüşlere sahipti ve İslam'ın ilk büyük iç savaşları sırasında (Özellikle Sıffin Savaşı ve Harura İsyanı gibi olaylarla) öne çıkmıştır.
Haricîliğin Temel Özellikleri:
- Halifelik ve Yönetim Anlayışı:
Haricîler, sadece İslam’ın temel inançlarını savunmakla kalmayıp, aynı zamanda halifelik konusunda çok katı bir yaklaşım benimsemişlerdir. Haricîler, Ali’yi halife olarak kabul ettikten sonra, Ali'nin Muaviye ile yaptığı barışı (Hakkari anlaşmasını) reddetmiş ve Ali’yi günahkâr olarak ilan etmiştir. Haricîler, sadece Allah’ın hükümetini ve İslam’ın hakiki yönetimini kabul etmişlerdir. Onlara göre, halifelik, toplumun en erdemli ve takvalı bireyine verilmelidir, ancak bu kişi mutlaka Ali'nin soyundan gelmek zorunda değildir. - Günahkârlar ve İsyan:
Haricîlik, günahkâr olarak gördükleri müslümanları, toplumdan dışlamak için sıkça başkaldırmışlardır. Onlara göre, günah işleyen müslümanlar kafir sayılmalı ve onlara karşı silahlı isyanlar düzenlenmelidir. Bu, özellikle Ali’nin halifeliği sırasında belirginleşen bir özelliktir. Haricîler, Ali’yi ve diğer bazı yöneticileri günahkâr kabul edip onlara karşı isyan etmişlerdir. - İslam’ın Katı Yorumlanması:
Haricîler, İslam’ın temel öğretilerine çok katı bir şekilde bağlıydılar. İslam’ın herhangi bir şüpheli unsurla karıştırılmasını kabul etmemişler, sadece Kur’an ve Sünnet’e sıkı sıkıya bağlı kalmışlardır. İslam'ın daha esnek yorumlanmasına karşı çıkmışlar ve her türlü yeniliği reddetmişlerdir. Bu nedenle, diğer mezheplerden ve toplumlardan oldukça ayrılmışlardır. - Toplumsal ve Dini İsyan:
Haricîler, özellikle Sıffin Savaşı sonrasında, Ali’ye karşı başkaldırmışlardır. Bunun yanı sıra, Haricîlerin, İslam toplumunda hiyerarşik yapıya karşı bir tutumu vardı. Onlara göre, herhangi bir Müslüman, eğer İslam’a karşı bir suç işlerse, topluluktan dışlanmalı ve öldürülmelidir. Bu radikal yaklaşım, zaman içinde Haricîlerin toplumsal ve siyasi açıdan oldukça marjinalleşmesine yol açmıştır. - Sosyal ve Dini Birlik:
Haricîlik, başlangıçta geniş bir kitleye hitap etse de zamanla bölündü ve birkaç farklı Haricî grubun ortaya çıkmasına neden oldu. En ünlü Haricî gruplardan bazıları Azarikah, Najdat ve Iyadîler gibi fraksiyonlardır. Ancak hepsi, ortak bir noktada birleşir: Halifeliğin, İslam toplumunun en erdemli ve doğru bir şekilde yaşayan insanına verilmesi gerektiğini savunmuşlardır.
Haricîlik ve Sünnîlik Arasındaki Farklar:
- Halifelik Seçimi:
Sünnîler, halifenin seçiminin toplumsal mutabakat ve seçim yoluyla yapılması gerektiğini savunurlar. Haricîler ise halifeliğin, yalnızca günahsız ve eremli bir Müslüman tarafından yapılmasını şart koşmuşlardır. Bununla birlikte, Haricîler Ali’yi kabul ettikten sonra, Ali'nin bazı politikalarını reddetmiş ve onu günahkâr ilan etmişlerdir. - Günahkârların Durumu:
Haricîler, günah işleyen bir Müslüman’ı kafir olarak kabul edebilirken, Sünnîler günah işleyen bir kişiyi imanlı kabul eder ancak günahkar olmasına rağmen İslam toplumu içinde saymaya devam ederler. - Katı Kur’an Yorumları:
Haricîler, İslam’ın çok katı yorumlanmasından yanadır. Sünnîler ise daha geniş bir yorum yelpazesiyle İslam’a yaklaşabilirler ve farklı mezhepler arasında farklı anlayışlar bulundurulabilir.
Haricîliğin Tarihsel Gelişimi:
- Erken Dönem:
Haricîlik, Ali ile Muaviye arasındaki çatışmanın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Ali'nin Sıffin Savaşı'nın sonunda Muaviye ile barış yapmak için arabuluculuk yapmayı kabul etmesi, Haricîlerin tepkisini çekmiş ve onları Ali’ye karşı isyan etmeye sevk etmiştir. Bu isyan, Haricîliğin doğuşunu simgeler. - İsyanlar ve Karşıtlık:
Haricîler, Ali’yi halife olarak kabul etmeyi reddettikten sonra, Ali'ye karşı Sıffin Savaşı'nın sonrasında bir isyan başlatmışlardır. Bu isyanlar, İslam toplumunda büyük bir bölünmeye yol açmış ve Ali ile Muaviye arasında büyük bir iç savaşın fitilini ateşlemiştir. - Bölünme ve Zayıflama:
Haricîler zaman içinde farklı fraksiyonlara ayrılmış ve her biri farklı düşünceleri savunmuştur. Bu bölünmeler, Haricîliğin zamanla zayıflamasına neden olmuş ve sonunda toplumdan marjinalleşerek dışlanmışlardır. Ancak bazı Haricî gruplar, özellikle İslam’ın erken dönemlerinde etkin olmaya devam etmiştir. - Modern Dönem:
Bugün, Haricîlik, İslam dünyasında büyük bir mezhep olarak varlık göstermemekle birlikte, bazı radikal grupların Haricîlik’in fikirlerinden esinlendiği görülmektedir. Haricîlik, özellikle şiddetçi ve katı dini uygulamaları nedeniyle, birçok modern yorumda marjinal bir etkiye sahip olmuştur.