S
SoruCevap
PLATON VE ARİSTOTELESDüşünce tarihi içinde çağrışım kavramına atıfta bulunan ilk kişi olarak karşımıza Platon çıkmaktadır.
Platon, olgunluk dönemi yapıtlarından Phaidon’da, Sokrates’in dilinden çağrışımla ilgili düşüncesini şöyle aktarıyor :
“Birşey gören ya da işiten ya da onu başka bir duyuyla algılayan bir adam, o şeyden başka bir şeyi bilme durumuna gelebilir, o şeyin yanında başka birşeyi, farklı bir bilginin nesnesi olan bir şeyi daha düşünebilir. Böyle bir durum söz konusu olduğunda, o adamın düşündüğü yeni nesneyi anımsadığını ya da bu yeni nesnenin ona anımsatıldığını söylerken, herhalde haksız sayılmayız.“ (Platon, 1995, s. 34)
Platon’a göre, bir maddeyi gördüğümüzde yalnızca maddeyi görmeyiz, maddenin içinde bulunduğu yeri de görürüz. Böylece maddenin tekrar zihne getirilmesi, onunla bir arada bulunan diğer şeylerin de zihne gelmesine yol açar (bir aradalık vasıtasıyla çağrışım). Ayrıca bir portre gördüğümüzde, o portrenin orijinalini aklımıza getiririz (benzerlik vasıtasıyla çağrışım). Böylece benzer olan ve benzer olmayan vasıtasıyla, yeniden zihne getirme süreci başarılabilmektedir (Taylor, 1960, s. 187).
Çağrışımların varlığının kabulunden sonra Platon, bu çağrışımların kökeni üzerine tartışmaya girmektedir. Platon der ki :
“Bir nesneyi, görme ya da işitme ya da ona ilişkin bir başka duyu-algısına sahip olma yoluyla, duyumlama temeli üzerinde, unutulmuş olan -o nesneye benzeyen ya da benzemeyen, ancak her durumda onunla ilişkili olan- bu başka şeyi düşünmek olanaklı göründüğü için, şu iki almaşıktan birinin doğru olduğunu söyleyebilirim: ya hepimiz bu şeyleri bilerek doğuyor ve onları yaşamımız boyunca biliyoruz, ya da kendilerinden (birşeyler) ‘öğreniyor’ diye sözettiğimiz kişiler yalnızca daha sonra anımsıyor olup, öğrenme anımsamadan oluşacaktır.” (Platon, 1995, s. 40-41)
Platon bu sorunu insan bedenine, idealar dünyasından “düşmüş” olan ruhun, idealar dünyasındaki yaşantısının yansımalarıyla ve ruhun ölümsüzlüğü yolundaki kabulüyle çözme yoluna girmektedir.
Platon, çağrışım düşüncesine ilk temas eden kişi olmasına karşın, çağrışımla ilgili ilk temel ilkelerin belirlenmesi, kendi gözlemleri ve kognitif süreçlerini değerlendiren Aristoteles tarafından başarılmıştır. Aristoteles, De memoria et Reminiscentia (Hafıza ve hatırlama) adlı çalışmasında, çağrışımın, benzer, karşıt ya da komşu olan birşeyden doğan kendi düşüncelerimizin içinde başladığını belirtir (Sorabji, 1972, s. 54-55).
Burada, üç çağrışımsal süreç belirlenmiştir. Nesneler, olaylar ve insanlar, zihinde, birbirleriyle benzerlik ilişkisi içinde, zıtlık ilişkisi içinde ya da zaman ve mekan birlikteliği içinde oldukları zaman çağrışımlanırlar. Aristoteles’e göre bu üç çağrışım ilkesi, özel bir çağrışımın gücü üzerine iki diğer önemli etkiye eklemlenirler. Bunlarda biri sıklıktır. Aristoteles’e göre, daha büyük bir sıklıkta tekrarlanan özel bir deneyim, hatırlamak için daha elverişlidir. Bir diğer etki ise, kolaylıktır. Aristoteles’e göre kimi çağrışımlar diğerlerine göre, daha kolaylıkla biçimlenir. Böylece kimi olaylar diğerlerinden daha kolay hatırlanabilir (Hothersall, 1995, s. 27).
Böylece Aristoteles, çağrışımla ilgili, yüzyıllar boyunca kabul görecek olan tespitleri yapmış bulunuyordu. Onun koymuş olduğu bu ilkeler, modern araştırmalara da kaynaklık yapmıştır. Aristoteles’in teorisi için, hafıza ve öğrenme üzerine kurulmuş ilk sistematik açıklama denemesidir.
Aristoteles’i izleyen yıllarda, çağrışım düşüncesi üzerine kayda değer bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Aristoteles’ten yüzyıllar sonra, çağrışım düşüncesi, Aydınlanma sonrası süreçte özellikle, Britanya felsefecileri tarafından tekrar klasik psikolojinin ilgi sahasına dahil edilmiştir.
Platon, olgunluk dönemi yapıtlarından Phaidon’da, Sokrates’in dilinden çağrışımla ilgili düşüncesini şöyle aktarıyor :
“Birşey gören ya da işiten ya da onu başka bir duyuyla algılayan bir adam, o şeyden başka bir şeyi bilme durumuna gelebilir, o şeyin yanında başka birşeyi, farklı bir bilginin nesnesi olan bir şeyi daha düşünebilir. Böyle bir durum söz konusu olduğunda, o adamın düşündüğü yeni nesneyi anımsadığını ya da bu yeni nesnenin ona anımsatıldığını söylerken, herhalde haksız sayılmayız.“ (Platon, 1995, s. 34)
Platon’a göre, bir maddeyi gördüğümüzde yalnızca maddeyi görmeyiz, maddenin içinde bulunduğu yeri de görürüz. Böylece maddenin tekrar zihne getirilmesi, onunla bir arada bulunan diğer şeylerin de zihne gelmesine yol açar (bir aradalık vasıtasıyla çağrışım). Ayrıca bir portre gördüğümüzde, o portrenin orijinalini aklımıza getiririz (benzerlik vasıtasıyla çağrışım). Böylece benzer olan ve benzer olmayan vasıtasıyla, yeniden zihne getirme süreci başarılabilmektedir (Taylor, 1960, s. 187).
Çağrışımların varlığının kabulunden sonra Platon, bu çağrışımların kökeni üzerine tartışmaya girmektedir. Platon der ki :
“Bir nesneyi, görme ya da işitme ya da ona ilişkin bir başka duyu-algısına sahip olma yoluyla, duyumlama temeli üzerinde, unutulmuş olan -o nesneye benzeyen ya da benzemeyen, ancak her durumda onunla ilişkili olan- bu başka şeyi düşünmek olanaklı göründüğü için, şu iki almaşıktan birinin doğru olduğunu söyleyebilirim: ya hepimiz bu şeyleri bilerek doğuyor ve onları yaşamımız boyunca biliyoruz, ya da kendilerinden (birşeyler) ‘öğreniyor’ diye sözettiğimiz kişiler yalnızca daha sonra anımsıyor olup, öğrenme anımsamadan oluşacaktır.” (Platon, 1995, s. 40-41)
Platon bu sorunu insan bedenine, idealar dünyasından “düşmüş” olan ruhun, idealar dünyasındaki yaşantısının yansımalarıyla ve ruhun ölümsüzlüğü yolundaki kabulüyle çözme yoluna girmektedir.
Platon, çağrışım düşüncesine ilk temas eden kişi olmasına karşın, çağrışımla ilgili ilk temel ilkelerin belirlenmesi, kendi gözlemleri ve kognitif süreçlerini değerlendiren Aristoteles tarafından başarılmıştır. Aristoteles, De memoria et Reminiscentia (Hafıza ve hatırlama) adlı çalışmasında, çağrışımın, benzer, karşıt ya da komşu olan birşeyden doğan kendi düşüncelerimizin içinde başladığını belirtir (Sorabji, 1972, s. 54-55).
Burada, üç çağrışımsal süreç belirlenmiştir. Nesneler, olaylar ve insanlar, zihinde, birbirleriyle benzerlik ilişkisi içinde, zıtlık ilişkisi içinde ya da zaman ve mekan birlikteliği içinde oldukları zaman çağrışımlanırlar. Aristoteles’e göre bu üç çağrışım ilkesi, özel bir çağrışımın gücü üzerine iki diğer önemli etkiye eklemlenirler. Bunlarda biri sıklıktır. Aristoteles’e göre, daha büyük bir sıklıkta tekrarlanan özel bir deneyim, hatırlamak için daha elverişlidir. Bir diğer etki ise, kolaylıktır. Aristoteles’e göre kimi çağrışımlar diğerlerine göre, daha kolaylıkla biçimlenir. Böylece kimi olaylar diğerlerinden daha kolay hatırlanabilir (Hothersall, 1995, s. 27).
Böylece Aristoteles, çağrışımla ilgili, yüzyıllar boyunca kabul görecek olan tespitleri yapmış bulunuyordu. Onun koymuş olduğu bu ilkeler, modern araştırmalara da kaynaklık yapmıştır. Aristoteles’in teorisi için, hafıza ve öğrenme üzerine kurulmuş ilk sistematik açıklama denemesidir.
Aristoteles’i izleyen yıllarda, çağrışım düşüncesi üzerine kayda değer bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Aristoteles’ten yüzyıllar sonra, çağrışım düşüncesi, Aydınlanma sonrası süreçte özellikle, Britanya felsefecileri tarafından tekrar klasik psikolojinin ilgi sahasına dahil edilmiştir.