S
SoruCevap
Osmanlı Toprak İdaresi
Arazi Taksimatı
Arzi ile ilgili olarak, İslam hukukunda ve siyaset kitaplarında çeşitli tanımlar, türlü taksim ve tasnifler yapılmıştır. İslam hukukuna göre arazi üç kısma ayrılmıştır. Bunlardan birincisi arz-ı öşri veya arz-i öşriyye, ikincisi arz-ı haraci veya arz-i haraciyye, üçüncüsü de arzı tarz’if veya arz-ı emiriyye yani miriyye’dir. Toprağın bu şekilde ayrılması yeri veya ürünleri bakımından olmayıp, sahipleri bakımındandır. Nitekim toprak sahipleri bu ayrıma balı olarak üçe ayrılmıştır. Birinciler müslim, ikinciler zimmî, üçüncüler tagallübi, yeni fetihle ele geçirilerek idare edilen toprakların sahipleridir.
Osmanlı Devleti de gelişip fethettikleri topraklar artınca, kendilerinden önceki Büyük Selçuklar, Anadolu Selçukluları ve Belikler gibi toprağı taksim ve idare etmişlerdir. Bu sebeple Anadolu beyleklerinden aldıkları yerlerde nizamı aynen bırakırlarken, Rumeli’de fethettikleri toprakları devlete bağlı arazi olarak tapulamışlar, sadece klise, manastır ve dini vakıfları serbest bırakmışlardı. Bunun yanısıra bazı yerleri de sahipleri üzerinde bırakaram mülk toprak statüsüne koymuşlardır ki bu tür topraklar Mülk Timar olarak adlandırılmıştır.
Osmanlı Kanunnamelerinde toprak beş ksıım olarak ele alınmıştır:
1- Arazi-i Memlüke
Mülk topraklardır. Butür toprakalrın tasarruf hakkın bütünüyle sahiplerine ait idi. Diğer bütün malları ve eşyaları gibi mras bırakabilirler, satabilirler, hibe edebilirler, rehin bırakabilirler veya vakfedebilirlerdi. Arazi memlwke toprakları dört kısma ayrılırdı:
a) Köy ve kasabalar içinde veya kenırlarında kısmen iskân bölgesi sayılan yarım dönüm büyüklüğünde bulunan yerler
b) Aslen arazi-i emiriyyeden iken sonradan arazi-i memlükeye dâhil olan yerler
c) Arazi-i öşriye
d) Arazi-i haraciyye
Bunlardan öşri topraklar ya fethedildiği zaman müslümanlara verilmiş veya daha önce müslümanların elinde bulunan topraklardı. Bu topraklar sagiplerinin mülkü olup, yaptıkları ziraate karşılık elde ettikleri üdünün onda birinden (öşrü) beşd birine kadar vergi olarak devlete vermekle yükümlü idiler. Haraci topraklar ise hırıstiyanların elinde mülkleri olan topraklardı. Bunlar da öşri toprak sahipleri gibi elde ettikleri ürünün onda birinden beşte birine kadar harac-ı mukaseme adıyla öşür ve bundan ayrı olarak harac-ı muvazzafa adıyla çift akçası (arazi vergisi) vermekle mükelleftiler. Gerek müslümanlar, gerekse gayr-ı büslimlerin öşür vergilerinin onda birden beşde bire kadar değişik oranlarda alınması, doğrudan toprağın sulanmasına veya sulanmamasına, dolayısiyle verimine bağlı bir husus idi. Zira Osmanlı kanununamelerinde bu verginin değişik sancaklarda, farklı oranlarda alındığı görülüyor. Mesela 1518 tarihli Mardin livası kanunnunda şehirli ve köylünün bağ, bostan ve pamuk mahsullerinden yedide bir, ziraatlerinden beşde bir öşür alınacağı kaydedilmektedir. Yine Çemişkezek kanununda bu oran müslüman ve gayr-ı müslimlerin ziraatlerinden beşde bir, müslümanların pamuk, yağ ve meyvelerinden yedide bir, gayr-ı müslimlerin aynı mallarından beşde bir olarak belirtilmiştir.
2 – Arazi-i Mevküfe
Vakıf arazilerdir. Bu tür topraklar mülk olup olmamasına göre iki kısım altnda toplanmıştır. Bunlardan mülk arazi, maliki tarafından belirli bir gayeye tahsis edildiği takdirde “Sahih Vakıf” ismini alır. İkinci olarak da miri araziden bir kısmının veya tasarruf hakkının tümünün vakıf haline getirilmesi halinde ise “Tahsisat kabilinden vakıf” şeklinde bir kısım ortaya çıkar. Bu gibi toprakların vergileri dini, ilmi ve sosyal müesseselere tahsis edilmektedir. Vakıf reayası, arazisi hangi vakfa bağlanmışsa, öşür ve resmini o vakfın mütevellisine verir ve oda varıfnamesi gereğince bunu gerekli yerlere sarfederdi.
3 – Arazi-i Metrüke
Terkedilmiş topraklardı. Miri arazi içinde mütalaa edilmektedir. Bir mülkiyet veya tasarruf hakkına konu edilemez, sadece ammenin yararına sunulabilir.
4 – Arazi-i mevat
Hiçbir işe yaramayan arazilerdir. Buda miri topraklar içinde telakki olunmaktadır. Kimsenin tasarrufunda olmayan topraklar olarak tarif edilebilir. Bir yerin mevat arazi sayılıp sayılmaması, oranın ihya edilip edilmeyeceği ile ilgilidir.
5 – Arazi-i Emiriyye
Bu tür toprakların mülkiyeti devlete ait bulunmakda idi. Bunlar vergisinin büyüklüğüne ve hizmete göre çeşitli parçalara bölünmüştü. Bu gibi topraklar üzerinde yaşayan kişilere ait olmayıp, bunlar bir kiracı durumundaydılar. Toprak fethedildikden sonra ekilmek, boş bırakılmamak kaydıyla eski sahipleri üzerinde bırakılmış ve yaptıkları ziraat karşılığı ödemekle mükellef tutuldukları vergilerini hazine yerine, o yerin geliri hizmet karşılığı kime bağlı ise ona verilmiştir. Kendileri öldükden sonra ise toprakları ekip-biçmek şartıyla çocuklarına bırakılmıştr. Genel olarak Rumeli toprakları miri topraklardan sayılmıştır.
Miri arazi yirmibeş kısma ayrılmıştır. Bunlardan padişaha gelir olarak ayrılana havass-ı hümayün denirdi. Bunlar mukataa ve iltizam (toprağın idaresi kendi adına birinin üzerine verilme) suretiyle idare olunurdu. İkinci bir kısmı, derecelerine göre gelirleri vezirlere, beylerbeyilerine, sancakbeyilerine v.s. büyük devlet memurlarına ait olan has ismi verilen topraklardı. Üçüncüsü, padişah kızlarına ve ailelerine bağlanmış yerlerdi ki paşmaklık olarak adlandırılmıştır. Dördüncüsü, devler adamlarına hizmetleri dolayısı ile mülk olarak verilen topraklardır; bunlara da malikâne denmiştir. Bir kısım topraklar ise fetih esnasında bazı kumandanlara hizmetlerine mukabil verilen, ölümlerinde evladına ve akrabalarına intigal eden yurtluk ocaklık yerleridir. Ayrıca müsellem, yörük, yaya, çingene müsellemi gibi geri hizmet erbabıyla, akıncı beyleri ve akıncıların çeribaşı olan toycalara da miri toprak tahsis edilirdi. Bunlardan başka sarah hizmetlerinde ve yolların emniyeti için derbendlerde bulunanlara da bir kısım tprak verilmiştir. Miri toprakların en önemli kısmı savaşlarda yararlığı görülen kişilere verilen zeamet ve timarlardır. Dirlik ismi verilen ve Osmanlı arazi teşkilatında umumi adıyla timar olarak bilinen bu topraklar gelir yönünden çoktan aza doğru üç grup altında toplanmıştır.
1) Has: Senelik geliri yüzbin ve daha fazla olan toprağa denir. Kelime manası geçim yolu, geçim vasitası demek olup, padişaha verilenlerhavass-ı hümayun adını taşırdı. Buna tımarda ve zeametde olduğu gibi sahib-i arz yerine padişah dirliği de denirdi. Haslar padişahdan başka hanedana mensup kişilere, sultanlara, vezirlere, beyler beyilerine, sancakbeyilerine v.s. verilirdi. Padişah ve hanedana mensup kişilere verilen hasler dışındakiler, vazifede bulundukları süre içinde kendilerine aitti. Azillerinde veya ölümleri halinde bu dirliği kaybederlerdi.
Devlet ricali içinde en fazla senelik geliri olan veziriazam hassı idi ki, kanunnamede belirtildiğine göre bir milyon ikiyüzbin akça idi. Beylerbeyilere ise birmilyon ile bir milyon ikiyüz bin akça arasında has belirtilmiştir. Bunlarda en düşük has sekiz yüz bin akça olarak sınırlandırılmıştır. Kanunnamede, eğer defterdarlara has verilecek olursa altıyüz bin akçalık has verilmesi gerektiği yer almaktadır.
Haslar voyvoda denilen vasitasıyle idare edilirdi. Has olarak verilen yerin öşür ve diğer resimleri has sahibine ait olup, köylü ziraat yapmazsa toprak elinden alınarak bir başkasına verilirdi. Has sahibi gelirlerinin her beşbin akçası için devlete bir cebelü adı verilen silahlı ve zırhlı bir asker beslemek zorundaydı. Nitekim XV. Yüzyılda Anadolu Eyaletin’de başta padişah hasları olmak üzere, diğer bazı devlet adamalrına ait hasların geliri toplam 41.052.010 akça idi ki, 8210 cebelü beslenmekteydi. Aynı şekilde Rum Eyaleti’ndeki haslarda da 1125 cebelü çıkmaktaydı.
Arazi Taksimatı
Arzi ile ilgili olarak, İslam hukukunda ve siyaset kitaplarında çeşitli tanımlar, türlü taksim ve tasnifler yapılmıştır. İslam hukukuna göre arazi üç kısma ayrılmıştır. Bunlardan birincisi arz-ı öşri veya arz-i öşriyye, ikincisi arz-ı haraci veya arz-i haraciyye, üçüncüsü de arzı tarz’if veya arz-ı emiriyye yani miriyye’dir. Toprağın bu şekilde ayrılması yeri veya ürünleri bakımından olmayıp, sahipleri bakımındandır. Nitekim toprak sahipleri bu ayrıma balı olarak üçe ayrılmıştır. Birinciler müslim, ikinciler zimmî, üçüncüler tagallübi, yeni fetihle ele geçirilerek idare edilen toprakların sahipleridir.
Osmanlı Devleti de gelişip fethettikleri topraklar artınca, kendilerinden önceki Büyük Selçuklar, Anadolu Selçukluları ve Belikler gibi toprağı taksim ve idare etmişlerdir. Bu sebeple Anadolu beyleklerinden aldıkları yerlerde nizamı aynen bırakırlarken, Rumeli’de fethettikleri toprakları devlete bağlı arazi olarak tapulamışlar, sadece klise, manastır ve dini vakıfları serbest bırakmışlardı. Bunun yanısıra bazı yerleri de sahipleri üzerinde bırakaram mülk toprak statüsüne koymuşlardır ki bu tür topraklar Mülk Timar olarak adlandırılmıştır.
Osmanlı Kanunnamelerinde toprak beş ksıım olarak ele alınmıştır:
1- Arazi-i Memlüke
Mülk topraklardır. Butür toprakalrın tasarruf hakkın bütünüyle sahiplerine ait idi. Diğer bütün malları ve eşyaları gibi mras bırakabilirler, satabilirler, hibe edebilirler, rehin bırakabilirler veya vakfedebilirlerdi. Arazi memlwke toprakları dört kısma ayrılırdı:
a) Köy ve kasabalar içinde veya kenırlarında kısmen iskân bölgesi sayılan yarım dönüm büyüklüğünde bulunan yerler
b) Aslen arazi-i emiriyyeden iken sonradan arazi-i memlükeye dâhil olan yerler
c) Arazi-i öşriye
d) Arazi-i haraciyye
Bunlardan öşri topraklar ya fethedildiği zaman müslümanlara verilmiş veya daha önce müslümanların elinde bulunan topraklardı. Bu topraklar sagiplerinin mülkü olup, yaptıkları ziraate karşılık elde ettikleri üdünün onda birinden (öşrü) beşd birine kadar vergi olarak devlete vermekle yükümlü idiler. Haraci topraklar ise hırıstiyanların elinde mülkleri olan topraklardı. Bunlar da öşri toprak sahipleri gibi elde ettikleri ürünün onda birinden beşte birine kadar harac-ı mukaseme adıyla öşür ve bundan ayrı olarak harac-ı muvazzafa adıyla çift akçası (arazi vergisi) vermekle mükelleftiler. Gerek müslümanlar, gerekse gayr-ı büslimlerin öşür vergilerinin onda birden beşde bire kadar değişik oranlarda alınması, doğrudan toprağın sulanmasına veya sulanmamasına, dolayısiyle verimine bağlı bir husus idi. Zira Osmanlı kanununamelerinde bu verginin değişik sancaklarda, farklı oranlarda alındığı görülüyor. Mesela 1518 tarihli Mardin livası kanunnunda şehirli ve köylünün bağ, bostan ve pamuk mahsullerinden yedide bir, ziraatlerinden beşde bir öşür alınacağı kaydedilmektedir. Yine Çemişkezek kanununda bu oran müslüman ve gayr-ı müslimlerin ziraatlerinden beşde bir, müslümanların pamuk, yağ ve meyvelerinden yedide bir, gayr-ı müslimlerin aynı mallarından beşde bir olarak belirtilmiştir.
2 – Arazi-i Mevküfe
Vakıf arazilerdir. Bu tür topraklar mülk olup olmamasına göre iki kısım altnda toplanmıştır. Bunlardan mülk arazi, maliki tarafından belirli bir gayeye tahsis edildiği takdirde “Sahih Vakıf” ismini alır. İkinci olarak da miri araziden bir kısmının veya tasarruf hakkının tümünün vakıf haline getirilmesi halinde ise “Tahsisat kabilinden vakıf” şeklinde bir kısım ortaya çıkar. Bu gibi toprakların vergileri dini, ilmi ve sosyal müesseselere tahsis edilmektedir. Vakıf reayası, arazisi hangi vakfa bağlanmışsa, öşür ve resmini o vakfın mütevellisine verir ve oda varıfnamesi gereğince bunu gerekli yerlere sarfederdi.
3 – Arazi-i Metrüke
Terkedilmiş topraklardı. Miri arazi içinde mütalaa edilmektedir. Bir mülkiyet veya tasarruf hakkına konu edilemez, sadece ammenin yararına sunulabilir.
4 – Arazi-i mevat
Hiçbir işe yaramayan arazilerdir. Buda miri topraklar içinde telakki olunmaktadır. Kimsenin tasarrufunda olmayan topraklar olarak tarif edilebilir. Bir yerin mevat arazi sayılıp sayılmaması, oranın ihya edilip edilmeyeceği ile ilgilidir.
5 – Arazi-i Emiriyye
Bu tür toprakların mülkiyeti devlete ait bulunmakda idi. Bunlar vergisinin büyüklüğüne ve hizmete göre çeşitli parçalara bölünmüştü. Bu gibi topraklar üzerinde yaşayan kişilere ait olmayıp, bunlar bir kiracı durumundaydılar. Toprak fethedildikden sonra ekilmek, boş bırakılmamak kaydıyla eski sahipleri üzerinde bırakılmış ve yaptıkları ziraat karşılığı ödemekle mükellef tutuldukları vergilerini hazine yerine, o yerin geliri hizmet karşılığı kime bağlı ise ona verilmiştir. Kendileri öldükden sonra ise toprakları ekip-biçmek şartıyla çocuklarına bırakılmıştr. Genel olarak Rumeli toprakları miri topraklardan sayılmıştır.
Miri arazi yirmibeş kısma ayrılmıştır. Bunlardan padişaha gelir olarak ayrılana havass-ı hümayün denirdi. Bunlar mukataa ve iltizam (toprağın idaresi kendi adına birinin üzerine verilme) suretiyle idare olunurdu. İkinci bir kısmı, derecelerine göre gelirleri vezirlere, beylerbeyilerine, sancakbeyilerine v.s. büyük devlet memurlarına ait olan has ismi verilen topraklardı. Üçüncüsü, padişah kızlarına ve ailelerine bağlanmış yerlerdi ki paşmaklık olarak adlandırılmıştır. Dördüncüsü, devler adamlarına hizmetleri dolayısı ile mülk olarak verilen topraklardır; bunlara da malikâne denmiştir. Bir kısım topraklar ise fetih esnasında bazı kumandanlara hizmetlerine mukabil verilen, ölümlerinde evladına ve akrabalarına intigal eden yurtluk ocaklık yerleridir. Ayrıca müsellem, yörük, yaya, çingene müsellemi gibi geri hizmet erbabıyla, akıncı beyleri ve akıncıların çeribaşı olan toycalara da miri toprak tahsis edilirdi. Bunlardan başka sarah hizmetlerinde ve yolların emniyeti için derbendlerde bulunanlara da bir kısım tprak verilmiştir. Miri toprakların en önemli kısmı savaşlarda yararlığı görülen kişilere verilen zeamet ve timarlardır. Dirlik ismi verilen ve Osmanlı arazi teşkilatında umumi adıyla timar olarak bilinen bu topraklar gelir yönünden çoktan aza doğru üç grup altında toplanmıştır.
1) Has: Senelik geliri yüzbin ve daha fazla olan toprağa denir. Kelime manası geçim yolu, geçim vasitası demek olup, padişaha verilenlerhavass-ı hümayun adını taşırdı. Buna tımarda ve zeametde olduğu gibi sahib-i arz yerine padişah dirliği de denirdi. Haslar padişahdan başka hanedana mensup kişilere, sultanlara, vezirlere, beyler beyilerine, sancakbeyilerine v.s. verilirdi. Padişah ve hanedana mensup kişilere verilen hasler dışındakiler, vazifede bulundukları süre içinde kendilerine aitti. Azillerinde veya ölümleri halinde bu dirliği kaybederlerdi.
Devlet ricali içinde en fazla senelik geliri olan veziriazam hassı idi ki, kanunnamede belirtildiğine göre bir milyon ikiyüzbin akça idi. Beylerbeyilere ise birmilyon ile bir milyon ikiyüz bin akça arasında has belirtilmiştir. Bunlarda en düşük has sekiz yüz bin akça olarak sınırlandırılmıştır. Kanunnamede, eğer defterdarlara has verilecek olursa altıyüz bin akçalık has verilmesi gerektiği yer almaktadır.
Haslar voyvoda denilen vasitasıyle idare edilirdi. Has olarak verilen yerin öşür ve diğer resimleri has sahibine ait olup, köylü ziraat yapmazsa toprak elinden alınarak bir başkasına verilirdi. Has sahibi gelirlerinin her beşbin akçası için devlete bir cebelü adı verilen silahlı ve zırhlı bir asker beslemek zorundaydı. Nitekim XV. Yüzyılda Anadolu Eyaletin’de başta padişah hasları olmak üzere, diğer bazı devlet adamalrına ait hasların geliri toplam 41.052.010 akça idi ki, 8210 cebelü beslenmekteydi. Aynı şekilde Rum Eyaleti’ndeki haslarda da 1125 cebelü çıkmaktaydı.